Wzdłuż autostrady A4 przez Śląsk – Wądroże Wielkie

Wieś znana była jako miejsce intensywnej eksploatacji złota w średniowieczu, zwłaszcza w XIV wieku. Źródła historyczne podają, że w 1343 roku pracowało tu 15 tys. górników, a roczne wydobycie dochodziło do 150 kg. Eksploatacje przerwano po około 30 latach (w 1370 roku) w wyniku zalewania szybów przez wody gruntowe. Jednym z ostatnich właścicieli wsi aż do 1945 roku była rodzina von Heinenów, którzy dawny ogród przypałacowy przeobrazili w park naturalistyczny. Ciekawym pomnikiem przyrody jest leżący przy drodze do Mierczyc „Kamień św. Jadwigi”. Jak głosi legenda księżna św. Jadwiga odcisnęła na nim kształt swoich stóp, po tym jak pochowawszy swojego syna Henryka Pobożnego, poległego w bitwie z Mongołami pod Legnickim Polem udawała się w drogę powrotną do trzebnickiego klasztoru.

Kościół p. w. Matki Bożej Różańcowej pierwotnie nosił wezwanie św. Piotra i Pawła i jest datowany na rok 1283. Do kościoła prowadzi romański portal w południowej ścianie nawy. Portal stał się wzorem dla herbu Gminy Wądroże Wielkie. Wizerunek orła w herbie świadczy o tym, że tereny na jakich leży Wądroże Wielkie należały do Księstwa średzko-jaworskiego. Kościół jest orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Od zachodu znajduje się wieża. We wnętrzu znajduje się barokowy ołtarz główny z początków XVIII wieku. Poza tym wyposażenie stanowią: drewniana, renesansowa ambona, klasycystyczna chrzcielnica z 1828 roku, a na wieży dzwon z połowy XVII wieku. Pod koniec XIX wieku nawę kościoła podwyższono, pokryto nowym dachem, dobudowano od zachodu wieżę. Dobudowano w czasach nowożytnych kruchtę i pomieszczenie od północy. Obecny kształt romańskiego kościoła jest wynikiem XIX-wiecznej przebudowy w duchu neoromańskim. Kościół przeszedł ostatnia renowację w latach 1964-1965. Obok kościoła znajduje się cmentarz o średniowiecznym rodowodzie. Malownicze usytuowanie założenia cmentarno-kościelnego podkreśla drzewostan osłonowy, a całość otacza obronny mur z zachowanymi częściowo strzelnicami, wzniesionym w 1.  połowie XVII wieku.

Nazwę wsi Budziszów Wielki można powiązać ze słowiańskim imieniem Budziwoja, bowiem tereny te zamieszkiwali słowiańscy Trzebowianie. Pod koniec XII wieku Budziszów Wielki należał do zakonu Kanoników Regularnych (Augustian) z Wrocławia, a w 1221 roku odbyła się lokacja wsi na prawie niemieckim.
O istnieniu we wsi kościoła p. w. Dobrego Pasterza wzmiankowano już w 1250 roku. Niestety obecny jego wygląd neogotycki to efekt XIX wiecznej przebudowy. Z XIII wieku pochodzi też cmentarz przykościelny. W posiadaniu Augustian Budziszów Wielki był do roku 1330. Następnym właścicielem wsi był książę Henryk V, który podarował ją Władysławowi von Meschow. Kolejni z właścicieli ród Romnitz w XVI wieku zbudowali tutaj spory pałac z którym powiązali krajobrazowo park. Do 1945 roku wieś zmieniała kilkakrotnie swoich właścicieli, którzy rozbudowywali pałac, budynki folwarczne, stawy hodowlane i park. 

Około XV wieku jeden z właścicieli majątku, starosta w Brzegu i Oławie Conez Romnitz rozpoczął w Budziszowie Wielkim budowę dwukondygnacyjnego pałacu usytuowanego na wzniesieniu. Pałac został rozpisany na planie zbliżonym do podkowy. Obecnie kryje go czterospadowy dach z lukarnami. Główne wejście znajduje się pośrodku skrzydła centralnego dobudowanego w XVI wieku. Elewacje podzielone są na dwie kondygnacje płaskim gzymsem obiegającym budynek dookoła. Również okienka typu powiek obramowane zostały prostymi opaskami. Po aneksji Śląska w 1740 stała się własnością państwa pruskiego pałac pełnił funkcję siedziby zarządu dóbr. Istniał już wtedy duży staw hodowlany, położony po zachodniej stronie rezydencji oraz przylegający do niego od południa ogród gospodarczy. Całość została otoczona kamiennym murem. Około 1806 roku budynek poddany został rozbudowie:   dobudowano skrzydło wschodnie oraz dobudowano gazon przed fasadą pałacu. Z końcem XIX wieku nastąpiła adaptacja niewielkiego otoczenia rezydencji na cele rekreacyjne. Duży staw hodowlany ozdobiono wówczas małą wysepkę, na której posadzono wierzby płaczące, a brzegi stawu umocnione zostały kamiennym murem. Na boku gazonu oraz w jego części centralnej założono koliste klomby z kwiatami. Prawdopodobnie w owym czasie nie funkcjonowała już fosa, otaczająca dwór. Jej istnienie zaznacza się jeszcze dzisiaj niewielkim obniżeniem terenu, przy czym poszerzenie w części wschodniej wskazuje, iż w miejscu tym fosa zaczęła z czasem pełnić również funkcję stawu. Z końcem XIX wieku stara droga dojazdowa biegnąca od północy na folwark obsadzona została lipami tworząc malowniczą aleję. Obecnie park tworzą około 100-letnie lipy drobnolistne i kasztanowce oraz młodsze drzewa posadzone po już II wojnie światowej.

Krobielowice są wsią położoną około 20 km na południowy zachód od Wrocławia. Ślady osadnictwa nad brzegami rzeki Czarna Woda sięgają VI wieku p.n.e. Pierwsza pisemna wzmianka o Krobielowicach pochodzi z 1321 roku z okazji nadania wsi Crebelwicz rycerzowi Tyczce ze Sterczy przez wrocławskiego księcia Henryka VI Piastowicza. W 1417 roku opat klasztoru Norbertanów z Wrocławia kupił całą wieś z młynem i oraz z istniejącym już dworem.
Klasztor ten władał Krobielowicami aż do 1810 roku czyli do pruskiej sekularyzacji. W roku 1814 w wyniku uznania zasług w zwycięskiej wojnie z Napoleonem król Pruski Fryderyk Wilhelm III mianował feldmarszałka Gebharda Leberechta von Blüchera księciem von Wahlstatt (dzisiejsze Legnickie Pole pod Legnicą) i darował mu tutejsze dobra. Blücher urodził się w 1742 roku w niezbyt zamożnej rodzinie ziemiańskiej w Meklemburgii. W 1813 roku mianowany został naczelnym dowódcą wojsk pruskich. Dowodził wygrana kampania napoleońską, w tym m.in. przeciw marszałkowi Macdonaldowi w krwawej bitwie nad Kaczawą w sierpniu 1813 roku. Blücher wniósł istotny wkład w zwycięstwo aliantów w Bitwie narodów pod Lipskiem w dniach 16-18.10.1813 roku i w Bitwie pod Waterloo (18.06.1815), gdy w schyłkowym okresie bitwy oddziały Napoleona zaczęły brać górę. Blücher zmarł w krobielowickim pałacu 12.08.1819 roku spadłszy z konia wracając z towarzyskiego spotkania w sąsiedniej wsi, tuż przed rozpoczęciem dorocznych, jesiennych manewrów armii pruskiej. Stąd też w pogrzebie wziął udział król Fryderyk Wilhelm III z synami i liczni wyżsi dowódcy. A razem z wojskowymi uczestniczyło w uroczystości około 20.000 osób. Odbyły się one w kościele katolickim w Wojkowicach, gdzie spoczął Blücher, mimo iż był ewangelikiem. Ostatecznym miejsce pochówku miało być mauzoleum na wzgórzu niedaleko pałacu. Tutejsze dobra należały do rodziny Feldmarszałka do końca 2 wojny światowej.

1. Pałac: W swej dzisiejszej formie reprezentuje założenie czteroskrzydłowe na planie zbliżonym do kwadratu. Wewnątrz znajduje się brukowany dziedziniec otoczony dwukondygnacyjną oszkloną galerią z arkadami. Całość nakrywa wysoki dach z obszernym poddaszem, zupełnie od nowa zorganizowanym podczas ostatniej odbudowy. Mieszczą się tu pokoje gościnne. Przy południowych narożach wznoszą się cylindryczne wieże nakryte cebulastym hełmem o cynkowych połaciach. Pomiędzy nimi przebiega szeroka dwukondygnacyjna galeria arkadowa. Z jej parteru wiedzie wejście na teren urządzony ponad stawem, zaś z piętra roztacza się malowniczy widok na stawy i okalający je park oraz las. Niemal pod całym budynkiem rozciągają się pomieszczenia piwniczne o różnej wielkości, przeważnie o atrakcyjnych sklepieniach i od południa połączone długą galerią z wejściem od strony zabudowań gospodarczych. W tej części ukończono adaptację jednej z podziemnych sal na stylową winiarnię. W Pałacu przechowywano liczne pamiątki po Feldmarszałku w tym tabakierę, polową wannę Blüchera, srebrny talerz z zastawy cesarza Napoleona, jego empirowe łoże z pałacu Saint Cloud pod Paryżem i zdobyczną z 1815 roku karetę podróżną oraz karetę paradną z koronacji Wilhelma I na króla Prus. W 1945 roku wszystkie te eksponaty zostały rozgrabione przez żołnierzy radzieckich i miejscową ludność.

Dziedziniec przedstawia się szczególnie malowniczo ciepłą porą, popołudniu, gdy promienie słoneczne malowniczo podkreślają zróżnicowanie murów i koloryt ścian. Na ten efekt wpływa otoczenie galerii półkolistymi oknami. Jedynym fragmentem dekoracyjnych z dawnych lat jest wnęka na wysokości piętra od strony południowej. Posiada ona dekorację muszlową z kartuszem z roku 1704 ujętym w liście akantu i woluty. Po 2 wojnie światowej urządzono tu mieszkania dla pracowników miejscowego gospodarstwa, a stopniowo po 1970 roku pałac został niezamieszkany. Od lat siedemdziesiątych pałac zaczął popadać w ruinę. W 1978 roku przejęło go Biuro Turystyki Młodzieżowej „Juventur”, ale w 1989 roku w wyniku komunalizacji mienia nowym właścicielem został Urząd Miasta i Gminy Kąty Wrocławskie. Pod koniec 1991 roku pałac przeszedł w ręce specjalnie założonego we Wrocławiu przez Christophera Earla Vaile’a Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego ANTYKI-MSV” Spółki z o.o. o przewadze kapitału z Wysp Cooka. Już w lipcu 1992 roku rozpoczęto intensywną odbudowę. W efekcie obiekt zaczął wracać do życia. Po gruntownej odbudowie w latach 1992-96 Pałac Krobielowice służy jako hotel, restauracja oraz ośrodek konferencyjno-seminaryjny, zdolny pomieścić do 120 gości. Organizowane są w nim także wesela, bale sylwestrowe i artystyczne happeningi. W pałacu działa też “Rycerski Klub Golfowy Krobielowice”.

2. Mauzoleum: Feldmarszałek pragnął być pochowany w miejscu, które szczególnie sobie upodobał. Znajduje się ono tuż za wsią w kierunku autostrady na niewielkim wzgórzu. Początkowo jego ciało złożono w kościele katolickim w pobliskich Wojkowicach. Pruscy wodzowie swojemu wielkiemu wodzowi chcieli jednak postawić germański grobowiec w formie menhira co miało symbolizować siłę i tradycję niemiecką. W tym celu w kamieniołomie koło Ślęży wykuwano z granitu przez trzy lata olbrzymi blok o ciężarze 600 ton. Jednak próba przetransportowania go do Krobielowic skończyło się niepowodzeniem. Na ówczesne czasy był za ciężki i transport utknął po 4 km koło Rogowa Sobóckiego. Wreszcie 17 listopada 1823 roku saperzy rozsadzili go na dwie części. Mimo to głazów nie można było dalej transportować i leżały one na polach przez dwadzieścia lat. Ostatecznie w setną rocznicę urodzin Blüchera zwołano specjalną naradę z udziałem generałów i zapadła decyzja o budowie mauzoleum. Stąd w 1845 roku przystąpiono do dalszego rozsadzania bloków. Na zamówienie króla Fryderyka Wilhelma berliński architekt Johann Heinrich Strack zaprojektował jako mauzoleum cylindryczną wieżę na kwadratowej podstawie. Budowano ją w latach 1846-1853. Do gotowego grobowca-wieży przewieziono zwłoki Feldmarszałka, a w sąsiednim grobowcu złożono zmarłą żonę. W górnej części portalu umieszczono medalion z głową Feldmarszałka, autorstwa rzeźbiarza Christiana Daniela Raucha. Nad wejściem wykuto okolicznościowy napis. W przyziemiu urządzono kaplicę. To właśnie pod kaplicą w miedzianym sarkofagu złożono szczątki feldmarszałka. W późniejszym okresie dodano kamienną bramę oraz rodzinny grobowiec z tyłu. Pierwotnie teren ten otoczony był siatkowym ogrodzeniem, a na słupkach bramki znajdowały się orły z rozpostartymi skrzydłami.
Wyposażenie i elementy zostały zniszczone w 1945 roku. Do 1980 roku znajdowały się tu jeszcze resztki dwóch trumien, w tym jednej znajdowały się szczątki kobiety w sukni. Zwłoki zostały sprofanowane, a miejsce zaniedbane i zapomniane. Strona niemiecka podjęła w końcu lat osiemdziesiątych starania o uporządkowanie mauzoleum, i dopiero z inicjatywy attache wojskowego RFN w Warszawie podjęto prace rekonstrukcyjne które od 1996 roku przeprowadziła grupa żołnierzy Bundeswehry i Wojska Polskiego.

Jaszkotle to stara wieś rycerska wzmiankowana w dokumentach po raz pierwszy w 1155 roku jako Iascotele. Między XII a XIII wiekiem wieś należała do posiadłości biskupstwa wrocławskiego. W 1293 roku została zakupiona przez wrocławskiego mieszczanina Heydenricusa de Mulnheim i lokowana na prawie niemieckim. Po kilkakrotnych sprzedażach wieś wróciła do biskupa wrocławskiego do którego należała do 1810 roku.

Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego po raz pierwszy wzmiankowany był w 1318 roku. Obecny kościół wzniesiony został w 1473 roku, a powiększony w początku XVI wieku. W 1573 roku został przejęty przez protestantów, aby w 1653 roku ponownie wrócić do katolików. Kościół jest orientowany, murowany z cegły, o wnętrzu jednonawowym nakrytym płaskim stropem, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z 1451 roku. Nad prezbiterium stoi wieża z namiotowym hełmem. We wnętrzu znajduje się m.in. gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z XV wieku, siedem gotyckich płyt nagrobnych, barokowy ołtarz i ambona oraz bardzo cenne i ciekawe renesansowe sacramentarium. Kościół okala mur obronny z otworami strzelniczymi.

Źródło, takie jak http://www.turystyka24h.pl/turystyczne_wzdluz-autostrady-a4-przez-slask—dunino-2332.html

W kolejnej odsłonie – Wrocław

Rafał Ryszka
PTTK Wrocław